آموزش دستگاه کروماتوگرافی HPLC  و GC

آموزش دستگاه کروماتوگرافی HPLC و GC یکی از اساسیترین نیازهای آزمایشگاه‌ های تحقیقاتی، کنترل کیفیت و صنعتی ایران است. چه دانشجوی شیمی یا داروسازی باشید که به دنبال درک عمیق‌ تری از این تکنیک‌ها است، چه تکنسین آزمایشگاهی که می‌ خواهد مهارت خود را ارتقا دهد، یا مسئول کنترل کیفیت در یک واحد تولیدی، این مقاله دقیقاً برای شما نوشته شده است. ما در اینجا قصد نداریم صرفاً یک ترجمه خشک از کاتالوگ‌های خارجی ارائه دهیم؛ بلکه می‌ خواهیم با زبانی دوستانه اما کاملاً تخصصی، تمام مراحل کار، از آشنایی با اصول گرفته تا تفسیر کروماتوگرام HPLC و عیب‌یابی رایج را، بر اساس تجربیات واقعی در محیط‌ های آزمایشگاهی ایرانی توضیح دهیم. این محتوا می‌تواند به عنوان یک جزوه کار با دستگاه HPLC و GC فارسی، همیشه در دسترس شما باشد.

کروماتوگرافی چیست و چرا انقلابی در شیمی تجزیه ایجاد کرد؟

کروماتوگرافی یک تکنیک جداسازی قدرتمند است که اجزای یک مخلوط را بر اساس تمایل متفاوت آن‌ها به دو فاز «ساکن» و «متحرک» از هم جدا می‌ کند. اساس کار مانند مسابقه‌ ای است که مولکولها بر روی یک ستون (فاز ساکن) قرار گرفته و توسط یک حلال یا گاز (فاز متحرک) به جلو رانده می‌ شوند. مولکول‌ هایی که تمایل بیشتری به فاز ساکن دارند، آهسته‌ تر، و آن‌ هایی که با فاز متحرک بهتر همراه می‌ شوند، سریع‌تر حرکت می‌ کنند. خروجی این جداسازی، یک کروماتوگرام است؛ نموداری که هویت و مقدار هر جزء را آشکار می‌ سازد.

 آشنایی با دو غول کروماتوگرافی : HPLC و GC

قبل از ورود به جزئیات دستورالعمل کار با دستگاه، باید بدانیم با کدام نوع سروکار داریم.

کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC)

در این تکنیک، فاز متحرک یک مایع (مانند آب، متانول، استونیتریل) تحت فشار بسیار بالا از درون یک ستون پر شده از ذرات ریز فاز ساکن عبور می‌ کند. دستگاه HPLC چیست؟ دستگاهی است که این فرآیند را به طور خودکار و با دقت بالا انجام می‌ دهد. HPLC برای جداسازی گونه‌ های غیرفرار، قطبی، با وزن مولکولی بالا و حساس به حرارت ایده‌ آل است.

کروماتوگرافی گازی (GC)

در GC، فاز متحرک یک گاز بی‌اثر (مانند هلیوم یا نیتروژن) است و نمونه پس از تبخیر در بخش تزریق، توسط این گاز از درون ستون عبور داده می‌شود. این تکنیک برای ترکیبات فرار، نیمه‌فرار و پایدار در دمای بالا مناسب است.

آموزش دستگاه کروماتوگرافی HPLC  و GC

در ادامه به توضیح مراحل آموزش هر کدام از دستگاه ها به صورت جداگانه می پردازیم.

 آموزش دستگاه HPLC گام به گام

در این بخش، به صورت قدم به قدم، کار با دستگاه HPLC را مرور می‌ کنیم. فرض می‌ کنیم شما با اصول اولیه آشنا هستید و هدف ما ارائه یک جزوه عملی است.

 آماده‌سازی قبل از روش‌اندازی (پرایمینگ سیستم)

هرگز یک سیستم HPLC را به صورت خشک روشن نکنید! این مرحله حیاتی، جلوی آسیب به پمپ و ستون را می‌ گیرد.

• آماده‌سازی حلال‌ : حلال‌ های مورد نظر (مثلاً آب‌ دِیونیزه و متانول HPLC گرید) را از فیلتر مخصوص (۰٫۴۵ یا ۰٫۲۲ میکرون) عبور دهید تا از ورود ذرات ریز جلوگیری شود.
• خارج کردن حباب : مسیر حلال از بطری تا پمپ باید عاری از حباب هوا باشد. معمولاً نرم‌ افزار دستگاه گزینه «Purge» یا «Prime» دارد که با دبی بالا، حباب‌ ها را خارج می‌ کند.
• شرایط  ستون : ستون HPLC قلب سیستم است. قبل از تزریق نمونه واقعی، باید ستون با فاز متحرک مورد نظر «Condition» شود. این کار با عبور دادن حلال به مدت مشخص (مثلاً ۲۰-۳۰ دقیقه) با دبی پایین (مثلاً ۰٫۵ میلی‌لیتر بر دقیقه) انجام می‌ شود تا ستون به شرایط تعادلی پایدار برسد.

تنظیم پارامترهای روش (Method Development)

ایجاد یک روش بهینه، هنر کاربر HPLC است. پارامترهای کلیدی عبارتند از :

• ترکیب فاز متحرک و گرادیان : آیا روش ایزوکراتیک (ترکیب ثابت) است یا گرادیان (ترکیب در طول زمان تغییر می‌کند)؟
• دبی جریان : معمولاً بین ۰٫۵ تا ۱٫۵ میلی‌لیتر بر دقیقه برای ستون‌ های معمولی.
• دمای ستون : کنترل دما، تکرارپذیری را افزایش می‌ دهد.
• طول موج آشکارساز : در آشکارساز UV-Vis، طول موجی انتخاب می‌ شود که بیشترین جذب را توسط آنالیتها داشته باشد.

📘نکته تجربی : هنگام شروع کار با یک ستون جدید، همیشه ابتدا از دستورالعمل (Data Sheet) خود ستون و روش‌های پیشنهادی سازنده استفاده کنید. این بهترین نقطه شروع برای آموزش کروماتوگرافی عملی است.

تزریق نمونه و شروع آنالیز

• آماده‌ سازی نمونه : نمونه باید کاملاً محلول، عاری از ذرات (حتماً سانتریفیوژ یا فیلتر شود) و در صورت امکان، در فاز متحرک یا حلالی سازگار با آن رقیق شده باشد.
• شستشوی سمپلر : قبل و بعد از تزریق، سمپلر را با حلال مناسب (معملاً فاز متحرک) چندین بار بشویید تا از آلودگی متقاطع (Carryover) جلوگیری کنید.
• اجرای روش : پس از تزریق، روش (Method) را اجرا کرده و سیستم را برای جمع‌آوری داده‌ها رها کنید.

تفسیر کروماتوگرام HPLC و آنالیز داده‌ها

این مرحله، جایی است که داده‌ها به اطلاعات تبدیل می‌ شوند. یک کروماتوگرام ایده‌آل دارای پیکهای تیز، متقارن و کاملاً جدا از هم (بازالاین رزلوشن) است.

• زمان بازداری (Retention Time – tR) : زمان خروج هر پیک از ستون. مانند اثر انگشت هر ترکیب در شرایط ثابت است.
• مساحت زیر پیک (Peak Area) : این پارامتر، مستقیماً با غلظت آنالیت رابطه دارد. اساس کار کمی (Quantitation) است.
• عرض پیک : نشان‌دهنده کارایی ستون و بهینگی روش است. پیک‌های پهن نشان‌دهنده مشکلاتی مانند دبی نامناسب یا فرسودگی ستون است.
• فاکتور جداسازی (Resolution – Rs) : معیاری عددی برای میزان جدایی دو پیک مجاور. معمولاً Rs>1.5 نشان‌دهنده جداسازی کامل است.

🔍 یک مثال عملی از تفسیر: فرض کنید در آنالیز یک نمونه دارویی، پیک اصلی با زمان بازداری ۵٫۲ دقیقه و مساحت ۲۵۰۰۰ mAUs ظاهر می‌شود. در مقایسه با استاندارد همان دارو با غلظت ۱۰۰ ppm و مساحت ۲۴۵۰۰ mAUs، می‌ توان غلظت نمونه را با استفاده از تناسب ساده محاسبه کرد. این اساس کاربرد دستگاه HPLC در داروسازی برای تعیین مقدار ماده موثره، بررسی ناخالصیها و آزمون انحلال است.

 نگهداری و عیب‌یابی رایج دستگاه HPLC

• فشار بالا : نشان‌دهنده انسداد است. معمولاً فیلتر درگاه ستون (Frit) یا خود ستون مسدود شده. شستشوی معکوس ستون (طبق دستورالعمل) یا تعویض فیلترها ممکن است کمک کند.
• فشار پایین یا نوسان فشار : نشتی در سیستم است. تمام اتصالات (بخصوص قبل و بعد از ستون و پمپ) را بررسی کنید.
• پیکهای پهن یا دوقلو : ممکن است ستون فرسوده شده باشد یا حجم تزریق بسیار زیاد باشد. گاهی نیز به دلیل «مشکل حجم مرده» در اتصالات پیش می‌ آید.
• بیس‌ لاین ناپایدار : اغلب به دلیل حباب در آشکارساز یا ناپایداری حلال‌ها (مثلاً تبخیر یا جذب گاز) رخ می‌ دهد.

آموزش دستگاه GC به زبان ساده

کروماتوگرافی گازی با وجود پیچیدگی ظاهری، با درک اصول، بسیار منطقی است.

 آماده‌سازی دستگاه GC

• بررسی منابع گاز: فشار گاز حامل (Carrier Gas)، معمولاً هلیوم یا نیتروژن، و گازهای کمکی (برای FID: هوا و هیدروژن) باید در حد استاندارد باشد.
• نشت‌گیری (Leak Test): حیاتیترین مرحله در GC. یک نشتی کوچک می‌ تواند نتایج را کاملاً مخدوش کرده و به filament دتکتور FID آسیب بزند. همیشه پس از تعویض ستون یا liner، تست نشتی انجام دهید.
•  ستون GC : ستون جدید یا مدتی بی‌ استفاده، باید قبل از کار، Condition شود. این کار با افزایش تدریجی دما (معمولاً تا چند درجه زیر حداکثر دمای مجاز ستون) و تحت جریان گاز حامل برای چند ساعت انجام می‌ شود تا ناخالصیها خارج شوند.

پارامترهای کلیدی در توسعه روش GC

1. دمای تزریق (Inlet Temp) : باید به اندازه‌ای بالا باشد که کل نمونه به سرعت تبخیر شود (معمولاً ۲۵۰-۳۰۰ درجه سانتیگراد).
2. نوع تزریق : اسپلیت (برای نمونه‌های غلیظ) یا اسپلیتلس (برای نمونه‌ های رقیق).
3. گرادیان دمایی کوره (Oven Temp Program) : شروع از دمای پایین برای جدا کردن ترکیبات سبک، سپس افزایش با نرخ معین برای خروج ترکیبات سنگینتر.
4. دمای دتکتور : بستگی به نوع دتکتور دارد (مثلاً برای FID معمولاً ۳۰۰-۳۵۰ درجه سانتیگراد).

 آنالیز نمونه و تفسیر داده‌های GC

پس از تزریق، کوره بر اساس برنامه تعریف شده گرم می‌شود و ترکیبات بر اساس نقطه جوش و برهمکنش با فاز ساکن ستون، جدا و به سمت دتکتور می‌ روند.

متداولترین دتکتورها

• FID (Flame Ionization Detector) : برای اغلب ترکیبات آلی (به جز فرمالدئید، اسیدها، …) حساس و پرکاربرد. پاسخ‌گوی جهانی (Universal) خوبی است.
• TCD (Thermal Conductivity Detector) : برای گازهای دائمی و ترکیباتی که در FID پاسخ نمی‌دهند. دتکتوری غیرمخرب.
• MS (Mass Spectrometry) : قدرتمندترین دتکتور که علاوه بر کمی، امکان شناسایی کیفی (تعیین ساختار) را فراهم می‌کند.

هشدار ایمنی : همیشه پس از پایان کار با GC و قبل از خاموش کردن دستگاه، ابتدا شعله FID را خاموش کنید (اگر از H2 استفاده می‌شود) و سپس اجازه دهید کوره و inlet سرد شوند. بعد گازها را ببندید. این دستورالعمل کار با دستگاه GC از اهمیت ایمنی بالایی برخوردار است.

کاربردهای کلیدی HPLC و GC در صنایع ایران

درک کاربرد دستگاه به درک اهمیت آموزش کمک می‌کند.

کاربرد دستگاه HPLC در داروسازی

• کنترل کیفیت ماده موثره و فراورده نهایی (قرص، کپسول، شربت، آمپول)
• بررسی ناخالصی‌های مرتبط با فرآیند و تخریب (Impurity Profiling)
• مطالعات آزادسازی دارو (Drug Release)
• آنالیز ترکیبات بیولوژیک (پپتید، پروتئین‌)

موارد استفاده از دستگاه HPLC در صنایع غذایی

•  اندازه‌ گیری افزودنی‌ (رنگ‌، شیرین‌کننده‌، نگهدارنده‌)
• تعیین ویتامین‌ (مثلاً گروه B و C)
• شناسایی تقلبات (مثلاً تشخیص اسانس طبیعی از مصنوعی)
•  اندازه‌ گیری باقیمانده آفت‌ کش‌ و آنتی‌ بیوتیک‌

کاربرد دستگاه GC در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی

• آنالیز ترکیبات نفتی (PNA)
• تعیین خلوص گازها
• شناسایی و اندازه‌ گیری حلال‌ های آلی

آموزش دستگاه کروماتوگرافی HPLC  و GC : گذراندن دوره‌های آموزشی معتبر : سرمایه‌گذاری روی مهارت

شرکت در دوره‌های عملی معتبر، مکمل یادگیری تئوری است. دوره HPLC دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی ایران و دوره‌های مشابه در سایر دانشگاه‌ ها و مؤسسات معتبر (مانند انستیتو پاستور، سازمان غذا و دارو) فرصت‌ های ارزشمندی برای کار مستقیم با دستگاه، تحت نظر متخصصین باتجربه است. این دوره‌ها اغلب شامل جزوه کار با دستگاه HPLC و GC، تمرین‌های عملی واقعی و آموزش تفسیر کروماتوگرام می‌ شوند.

💡 راهنمای انتخاب دوره : یک دوره خوب باید توازنی بین تئوری و عملی داشته باشد، بر روی دستورالعمل کار با دستگاه به صورت عملی تأکید کند، و امکان رفع اشکال و پرسش‌ و پاسخ را فراهم آورد. حتماً از سوابق مدرسین و تجهیزات آموزشی آن مرکز مطمئن شوید.

سخن پایانی : آموزش دستگاه کروماتوگرافی HPLC  و GC

آموزش کروماتوگرافی HPLC و GC یک سفر مداوم است. این فناوری‌ها دائماً در حال پیشرفت هستند، اما اصول پایه ثابت است. با تسلط بر این اصول و کسب تجربه عملی، شما به یک متخصص ارزشمند در آزمایشگاه تبدیل خواهید شد. از امروز شروع کنید: ابتدا این مقاله را به عنوان یک جزوه مرجع ذخیره کنید، سپس با مطالعه بیشتر و اگر امکان دارد، حضور در یک دوره عملی معتبر، مهارت خود را تثبیت نمایید.

آیا سوال خاصی درباره تفسیر کروماتوگرام HPLC یا یک مشکل عملی در کار با دستگاه GC دارید؟ یا به دنبال انتخاب ستون یا حلال مناسب برای یک آنالیز خاص هستید؟ تیم پشتیبانی فنی نانوسایز، متشکل از کارشناسان با تجربه در حوزه کروماتوگرافی، آماده پاسخگویی به سوالات تخصصی شما و ارائه مشاوره در انتخاب مواد مصرفی باکیفیت (ستون، حلال، استاندارد، فیلتر) است. برای ما بنویسید.

نانوسایز: همراه متخصصان ایران در تامین مواد شیمیایی و مصرفی آزمایشگاهی با کیفیت.